Oorspronkelijk verschenen op De Bezieling

Ik pak een reclamefoldertje uit een boek voor me: “Wees onbescheiden, neem een abonnement op Filosofie Magazine.” Wees onbescheiden: duidelijke weerspiegeling van de Tijdgeest, maar wat een druk legt het op mensen. Je moet helemaal zelf voortdurend je optimale nut uitrekenen. Het onderste uit de kan halen. Ik moet denken aan Atlas uit de Griekse mythologie die samen met de titanen streed tegen de god Zeus: als straf voor die ‘onbescheidenheid’ moest hij voortaan de hele wereld op zijn schouders meetorsen. Veel mensen lijken zich zo te voelen.

Eenzame onderneming

Tegenwoordig leven de meeste mensen in een wereld die ze zelf betekenis moeten geven. En vaak lijkt dat een wat angstige en eenzame onderneming. Het is niet duidelijk of ze erin zullen slagen, en of het tot iets zal leiden. We kunnen onze ideeën, gedachten en gevoelens geen seconde uit het oog verliezen. Er staat altijd wel een keuze voor de deur. En natuurlijk moeten we aan onszelf en anderen rekenschap kunnen geven voor onze keuze. Dat is inmiddels ook in de sociale wetenschappen een hip begrip: “accountability”.

Er spreekt een platheid, een horizontaliteit uit deze hele benadering. En dat is niet alles: er spreekt een grote dwangmatige behoefte aan controle uit deze alomtegenwoordige houding. Hoe komt dat eigenlijk? Waarom die autonomie, assertiviteit, beheersing, zelfredzaamheid? Waarom dat doorlichten van al je gedachten, dat onderste bovenhalen van je emoties, met andere woorden: waarom al die ego-arbeid? Volgens mij doen we dat uiteindelijk om een onderliggende angst te beteugelen.

Een oud-collega van mij verklaarde ooit in een interview dat zij zich gelukkig voelde wanneer alles onder controle was. Haar werk op orde, thuis alles rond: de kinderen en het huishouden afgehandeld. ‘Gelukkig zijn’ gaat dan betekenen ‘alles onder controle hebben’.

Bestendig geluk

Maar is dat niet een beetje armzalig? En hoe lang zal dat duren? Niet lang. Al heel snel zal blijken dat je niet alles meer onder controle hebt. Het loopt toch weer anders op je werk. Of je komt in je gezin of relatie weer een obstakel tegen.

Wat kan ons eigenlijk gelukkig maken? In psalm 16 wordt gesproken over Bestendig geluk aan uw zijde. Is dat een fictie, een illusie, ‘bestendig geluk’? Freud lijkt dat te suggereren met de titel van zijn beroemde boek over religie: “Die Zukunft einer Illusion”.

Ik denk dat Freud gelijk heeft wanneer je je geluk zoekt in ‘dingen van de wereld’, als je je geluk zoekt in zaken die je kwijt kunt raken, en zult raken. ‘Dingen van de wereld’ kunnen je gaan vervelen, je kunt je interesse erin verliest. Ze kunnen je worden ontnomen, of ze kunnen je in de steek laten. Hoe dan ook, ze gaan voorbij: een doodshemd heeft geen zakken.

Schatten

In de Bijbel lezen we: “Verzamel geen schatten voor u op de aarde, waar mot en roest ze verderven, en waar dieven inbreken en stelen; maar verzamel schatten voor u in de hemel, waar geen mot of roest ze verderft, en waar dieven niet inbreken of stelen.” (Matteüs, 6, 19-20).

Dat klinkt dan wel weer zwaar, maar is het wel zo zwaar?

Het gaat erom: waar zoek je jezelf in, waarvan maak je jezelf afhankelijk? Wanneer je het alleen zoekt in dingen die de wereld je (even) kan geven, dan beweegt je gemoedsrust mee met elke fluctuatie daarin. En dan dein je voortdurend op en neer: met wat nu wel goed gaat en dan weer even wat minder.

Er zijn plussen en minnen in het leven, winst en verlies, de dingen gaan goed voor je – en dan weer wat minder. Dat is onvermijdelijk. Maar wie zich uitlevert aan de plussen, levert zich per definitie ook uit aan de minnen. Daarom kwam het beeld van Atlas bij me op: als je je afhankelijk maakt van de wereld, dan tors je als een ongelukkige Atlas de wereld mee. “Ich unglücksel’ger Atlas!“, dicht Heinrich Heine (1797-1856) in een van de Schubert-liederen uit de cyclus Schwanengesang:

Ich unglücksel’ger Atlas! Eine Welt,

Die ganze Welt der Schmerzen muß ich tragen,

Ich trage Unerträgliches, und brechen

Will mir das Herz im Leibe.

 

Du stolzes Herz, du hast es ja gewollt!

Du wolltest glücklich sein, unendlich glücklich,

Oder unendlich elend, stolzes Herz,

Und jetzo bist du elend.

 

Overgave

Atlas torst de zwaarte van de wereld, hij torst de hele wereld. Daar ontkom je niet aan vanuit het ego-perspectief. Je voelt jezelf een los fragment, afgescheiden van het geheel. Je probeert jezelf groter te maken, plussen toe te voegen, minnen te vermijden en alles onder controle te houden. Maar je blijft met je beperkte perspectief rondsjouwen.

Hoe kun je van die zwaarte, die beperktheid, dat lijden loskomen? Door je schatten in de hemel te zoeken. Dan kan “de steen wegrollen”. Je laat het ego-perspectief los, je leeft vanuit overgave. Dan ga je je verbondenheid met anderen meer realiseren, meer vanuit het geheel leven.

“Ik ben de wijnrank, jullie zijn de takken”, zegt Jezus (Johannes, 15, 1-8) . Op tal van manieren zijn we met elkaar verbonden en op elkaar aangewezen. En door onze verbinding met Christus delen we ook in zijn kracht.

Door de steen weg te rollen kan De Ene via jou werken. Dan kun je opstaan. Dan kan alles door je heen stromen. De vraag is altijd: Geef je De Ene vrije doorgang? Of blokkeer je dat met je oude ballast?

Bescheidenheid, dienstbaarheid: “Hoe kan ik helpen?” Ze nemen een enorme last van je schouders. Het niet meer overal en altijd mee laten resoneren van je ego geeft heel veel rust, ruimte en stilte.

Werktuig van de liefde

Wanneer je al je drukke gedachten, overwegingen en gevoelens met stilte kunt omringen, wordt juist daardoor helder dat we niet los staan van elkaar. Natuurlijk is het goed om vriendelijk te zijn voor jezelf – en vooral ook veel geduld met jezelf te hebben. Maar wanneer je al je ego-werk transparant maakt, dan kun je een werktuig van de liefde geworden – zoals Franciscus dat zag. Daar ligt het geluk waar de psalm van spreekt: “Bestendig geluk aan uw zijde”.